32. Sözde geçen şu parça kritik bir öneme haiz:

Risalelerin yaklaşımının ne denli tecdidi (yenilikçi) ve nefes aldırıcı olduğunun ipuçları bu parçada var. Dünyadan aşıkane ve muhabbetle bahsettiğini yadsımadığı gibi, bunun neden böyle olduğunu da dünyanın üç vechesi üzerinden anlatıyor.

Dünyanın çirkin (zararlı değil) vechesinin onun kendisine bakan yüzü olduğunu ifade etmiş. Zararlı değil dedim, zira çirkin vecheye muhatap olup o muhatabiyetten bir eğitim çıkarmak mümkün ve hatta elzem. Bununla ilgili akla “Allah onların kötülüklerini iyiliklere çevirir” (25:70) ayeti geliyor. Derdi olmayana derman gelmediği gibi, istiğfar edeceği kötülüğü olmayana da Allah’ın vereceği herhangi bir iyilik yok. Bu “hadi kendimize istiğfar edecek günahlar edinelim” demek değil, hal-i hazırda üzerimizde olan hataları görmeye ve hataların eğitim değerini ıskalamamaya bir davet.

Yukarıdaki parçayı ilk okuduğumuzda dünyanın iki güzel yüzü olması bize garip gelebilir. “Dünyanın Yaratıcısına bakan tek bir güzel vechesi olması lazım değil mi?” ve “ahirete bakan diye ikinci bir güzel vecheye gerek var mı?” diyebiliriz. Bu sorulara tatminkar bir cevap vermek için hem Kur’an’da hem de risalelerde kavramların ikili kullanımını dikkate almak ve o kavramları burada bahsedilen iki güzel yüze bağlamak gerekiyor. Buna ilaveten, konunun teorik altyapısını da göz önünde tutmak lazım. Bu altyapıyı aşağıdaki cümle gayet güzel özetliyor:

Dünyanın iki güzel yüzünün bu cümledeki imanın İKİ rüknü ile alakası var. ^[1] Neden ikiye bu kadar vurgu yapıyor? İnsanın üç büyük sorusunu ^[2] hatırlarsak:

Bu soruların birincisi insanın kendisiyle ilgili kanaati, ikincisi nereden geldiği yani varlık kaynağı, üçüncüsü de nereye gittiği, neye/kime döndüğü/döneceği ve varlığının nihai hedefi hakkında. Bu üç sorunun iman yolcuğundaki üç önemli aşamaya işaret ettiği söylenebilir. Nereden geliyorsun sorusunun cevabı mutlak varlık kaynağına yani Allah’a imana bakarken, nereye gidiyorsun sorusunun cevabı da an itibariyle nazarımızdan alınan eşyaya ne yapıldığına yani ahirete imana bakıyor. Ahirete imanı Allah’a imandan bağımsız düşünmek yerine, Allah’a imanın ikinci ve tamamlayıcı ekseni olarak görmek gerektiği kanaatindeyim. Birinci soruya verilen cevabın ikinci ve üçüncü sorulara verilen cevaplarla şekillendiği ve nihai şeklinin risaletin gölgesinde gerçekleşen şahsi miraç tecrübesi ile aldığı söylenebilir.

İman bahis konusu edildiğinde vurgu neredeyse istisnasız hep ikinci soruya verilen “mutlak özelliklere (esmaya) sahip Yaratıcı” cevabına yapıldığından, dünyanın esmaya (O’ndan gelişe, varlık kaynağına) bakan yüzünden gayet iyi haberdarız ve bundan başka güzel bir yüz olması gerektiğini pek düşünmüyoruz. Her ne kadar eşyanın ahirete (O’na dönüşe, varlığın hedefine) bakan güzel yüzü önemsiz görülmese de, gereği gibi vurgulanmıyor. Bu bir nevi aşağıdaki ayetin sürekli ilk kısmını hatırlayıp ikinci kısmını pek hatıra getirmemek gibi:

Dünyanın iki güzel yüzü imanın iki kutbuna baktığı gibi, Kur’an’da ve risalelerde karşımıza çıkan pek çok ikili kavramları da direk olarak ilgilendiriyor. O kadar ki, bu kavramları dünyanın iki güzel yüzü kontekstinde değerlendirmediğimiz zaman onları gereği gibi anlamış olmuyoruz. Şimdi dilerseniz bu ikili kavramlara örnekler verelim.

Yukarıdaki cümlede risalelerde ziyadesiyle kullanılan nokta-i istinad kavramı Allah’a imanla, nokta-i istimdat ise ahirete imanla irtibatlandırılmış. Eğer bu kavramların geçtiği diğer yerlere bakarsak, aynı irtibatın oralarda da korunduğunu görebiliriz. İstinad dayanak demek. Mümkün varlığa bir dayanak noktası lazım ki, o da Vacib-ul Vücud olan Yaratıcı, ki bu O’nun eşyanın varlık kaynağı olmasıyla ilgili bir mesele. Eşyanın imdat noktası ise an itibariyle eldeki varlığın korunmasına ve başka bir alemde iadesine yani hafiziyyete ve ahiret alemine bakıyor. Fatiha’da “yalnız Sana ibadet ederiz” (اِيَّاكَ نَعْبُدُ) dememizi varlık kaynağımızla, “yalnız Senden yardım dileriz” (اِيَّاكَ نَسْتَع۪ينُ) dememizi de varlık hedefimiz olan ahiret ile irtibatlandırarak söylememiz gerekiyor.

Bir başka öğretmenden örnek:

Belli ki kavramlar kasıtlı olarak seçilmiş. Risalelerde de emel kavramı hep ahirete iman bahsiyle ilgili kullanılıyor.

Başka bir örnek:

Mebde insanın ikinci mühim sorusu ve Sâni ile, mead da insanın üçüncü mühim sorusu ve haşir ile irtibatlı.

Kavramları bir kez ikiye ayırmaya başlayınca, ister istemez “başka hangi kavramlar böyle?” sorusu akla gelebilir. Mesela aşağıdaki cümlede emniyetin ve tehlikenin iman-ı billaha, saadetin ve şekavetin de ahirete imana baktığını söyleyebiliriz:

Benzer şekilde, Birinci Söz’deki ana tema emniyet ve iman-ı billah iken, İkinci Söz’deki ana tema saadet ve ahirete iman (matemhane-i umumiyenin sevinçli terhisata dönüşmesi ancak ahirete imanla mümkün). ^[3]

Bahis konusu ikili kavramlara ve fiillere Kur’an ayetlerinde de sıklıkla rastlanıyor. Mesela:

Son olarak, tasavvuftaki fenafillah ve bekabillah diye iki ayrı önemli makam olması da bu bağlamda düşünülebilir.

Bu mesele bence o kadar önemli ki, örneğini verdiğim tüm kavram ve fiil çiftlerinin “tag”lenmesi ve bir arşivinin çıkarılması gerektiği kanaatindeyim.